Door Tom | 20 november 2019
Het ongetrainde oog ziet in bonsai niet meer dan kleine, knoestige potplanten, geliefd bij Japanse tuiniers en Japanofielen wereldwijd. Maar het woord bonsai (‘geplant in een pot’) duidt op de kunstvorm zelf - het voorzichtig en heel precies kweken van miniatuurboompjes onder extreem gecontroleerde omstandigheden.
Het is liefdewerk waarin je aspecten van de Japanse esthetische cultuur en filosofie terugziet. In de geest van deze meditatieve en gelaagde kunstvorm, doken we diep in de geschiedenis van bonsai en ontdekten hoe in deze boompjes de Japanse esthetiek tot uiting komt.
Van penjing naar bonsai
Hoewel bonsai in feite een Japanse kunst is, ligt de oorsprong ervan in de Chinese kunstvorm penjing. Het woord penjing kun je vertalen als ‘plateauplant’. Rond 706 van onze jaartelling werden deze containerboompjes steeds vaker gezien. Penjing lijkt op bonsai in de zin dat deze kunst gaat om het creëren van miniatuurlandschappen. Maar waar bonsai neigt naar gestileerde boompjes, gaat het bij penjing om ruige, dramatische landschappen met natuurlijke elementen (rotsbodems en bergtoppen), gerangschikt op plateaus. Deze planten werden vaak cadeau gedaan in China en gewaardeerd om hun bijzondere uiterlijk.
Penjing kwam pas in de Kamakuraperiode naar Japan, toen de Chinese invloed op de Japanse cultuur steeds sterker werd. Dit viel samen met de introductie van het zenboeddhisme in Japan en markeerde een cruciaal moment in de ontwikkeling van de Japanse estheticisme. Gefascineerd door penjing, gingen de Japanners hun eigen boompjes kweken. Die kregen een veel eenvoudiger en elegantere vorm, geïnspireerd op het meer ingetogen Japanse landschap. Bonsai werd populair bij het grote publiek na een toneelstuk van estheticus en toneelschrijver Zeami Motokiyo. Hij bewerkte een verhaal over een samoerai die zijn geliefde bonsaiboompje verbrandde, zodat een reizende monnik zichzelf ’s nachts warm kon houden. Het toneelstuk droeg bij aan de popularisering van bonsai en een paar honderd jaar later, in de 18e eeuw, kweekten alle rangen en standen hun eigen bonsaiboompjes.
In deze tijd kwam er voor het eerst een jaarlijkse show gewijd aan de kunst van bonsai, en vergaderde een groep Chinese kunstwetenschappers in Osaka over nieuwe stijlen miniatuurboompjes die ontstonden. Om deze elegante boompjes te verheffen tot kunstvorm (los van de soortgelijke miniatuurpotbomen, de hachi-no-ki-bomen), werd het woord bonsai geïntroduceerd.
Penjing-uitingen zijn wilder en meer landschapsgericht dan bonsai, compleet met bergtoppen en rotsformaties
Esthetische principes
Bonsaiboompjes moeten voldoen aan strikte esthetische principes. De ideale bonsai is een enkele boom in een pot of houder, die zodanig gevormd is dat hij lijkt op een volgroeide boom. Tegelijkertijd mag er geen zichtbaar bewijs zijn dat dit op een onnatuurlijke manier is gebeurd (geen beschadigingen die in de natuur niet voorkomen). Het boompje moet een bepaalde hoogte en balans hebben en bij voorkeur niet symmetrisch zijn, maar wel een aantrekkelijke vorm hebben. De stam mag bijvoorbeeld niet te dun zijn, als de takken dik zijn. En als dat uiteindelijk allemaal gelukt is, moet je het jarenlang vol zien te houden.
Wabi sabi
Bonsai speelt een prominente rol in Japan omdat in deze kunst enkele van de belangrijkste esthetische filosofieën van het land te herkennen zijn. In bonsai weerspiegelen de grondbeginselen en waarden van het zenboeddhisme. Het kweken van bonsaiboompjes vraagt om toewijding, zelfbeheersing en discipline. Het snoeien kost jaren (soms zelfs tientallen jaren) en daarom wordt bonsai eerder gezien als een kunstvorm dan als een gewone bezigheid.
De filosofie van wabi-sabi reflecteert in bonsai. Wabi-sabi ziet schoonheid in imperfectie, vergankelijkheid en onvolledigheid, in dat wat er niet is. Bonsaiboompjes, met hun knoestige bast, ruige texturen en kronkelige vormen, hebben een bepaalde ruwheid of grilligheid in zich. Bij deze boompjes leidt een ietwat scheve of misvormde tak niet af van de schoonheid - die wordt er juist door versterkt. Leeftijd is ook belangrijk. Wabi-sabi vindt schoonheid in vergankelijkheid en de aanblik van bonsaiboompjes roept associaties op met leeftijdsidealen en de onomkeerbaarheid van tijd.
Kronkelige vormen van bonsaiboompjes worden eerder ervaren als symbool van schoonheid dan van grilligheid
Shibui/shibusa
Een andere esthetische filosofie die verbonden is met bonsai, is shibui/shibusa. Bij shibui draait het om subtiliteit en onopvallende schoonheid, dat wat niet meteen opvalt of zich opdringt, maar wat tijd kost om te ontdekken. Er is een sterke link met vorm en textuur, en een connectie met balans - de harmonie tussen ingetogen en herkenbaar, zachtheid en ruwheid, eenvoud en complexiteit. Bonsaiboompjes hebben van nature shibui in zich. In hun boomvorm lijken ze misschien eenvoudige miniatuurboompjes, maar aan die vorm zijn jaren van snoeien en aandacht voorafgegaan (kwekers noemen ze vaak hun ‘kinderen’). De potten waar de boompjes in staan moeten mooi zijn maar niet volmaakt, sierlijk maar niet overdreven - gewoon bloempotten, geen perfecte.
Bonsaiboompjes zijn bedrieglijk complex, wat een van de facetten van hun schoonheid is
Bonsai is een dynamische kunstvorm, waarbij kwekersvaardigheden zich naadloos laten combineren met een overvloed aan Japanse esthetiek. Het is een meditatieve bezigheid die in staat is als mantra te werken, en die veel verder gaat dan alleen het bezig zijn met horticultuur. Bonsaiboompjes kweken is liefdewerk. En elke bonsai-liefhebber kan je vertellen dat dat je leven verrijkt.
____________________
Bekijk onze bonsai-veiling of registreer je als verkoper op Catawiki.
Ontdek meer planten en bonsai | interieur en decoratie | Aziatische kunst
Deze artikelen vind je misschien ook interessant:
Til je tuin naar een hoger plan met antiek
Alles wat je moet weten over het verzamelen van Aziatische kunst