Door Tom Flanagan | 10 juni 2022
De fictieve schurken uit Disney films worden zowel bewonderd als gevreesd, maar ze zijn geïnspireerd op echte individuen - van wie de meesten queer zijn. Van Ursula uit de Kleine Zeemeermin tot Scar van de Leeuwenkoning: deze personages hadden queer-codes meegekregen - stereotiepe eigenschappen en kenmerken zoals uitgesproken vrouwelijkheid of mannelijkheid die vaak wordt geassocieerd met queer mensen—geïnspireerd vanuit een tijd waarin weergave van homoseksualiteit taboe was in films. Expert in Animation Art & Disney Wouter Korst praat met ons over de geniale maar gecompliceerde erfenis van queer-gecodeerde Disney-schurken en waarom we ze nog steeds zouden moeten koesteren.
Een klassieke Panther de Ville auto komt piepend tot stilstand. Twee getekende Dalmatiërs rennen naar het raam. “It’s her! That devil woman”, zegt een van de honden tegen de ander. Hun eigenaar, Roger, barst uit in een lied: "Cruella de Vil, if she doesn’t scare you, nobody else will". Dit alles voordat we zelfs maar een glimp hebben opgevangen van Cruella de Vil, de belangrijkste tegenstander in Disney's animatiefilm uit 1961 101 Dalmatiërs.
En binnenkomen doet ze; gehuld in een gloednieuwe beige bontjas met rode voering, afgezet met haar kenmerkende zwart-witte haar in een scheiding. "Anita, daaaar-ling", zegt ze lijzig, terwijl ze de deur dichtslaat in het gezicht van de oppas. “How are you?”, vraagt Anita. "Miserable darling as usual, perrrrrr-fectly wretched", horen we, terwijl ze met haar sigarettenhouder zwaait en groene rook de kamer vult. Het is een wervelwind van een entree - prachtig ingesproken door wijlen Betty Lou Gerson - en een iconische introductie tot een van de vele legendarische queer-gecodeerde personages die de Disney-schurk belichaamden en de tactieken die werden gebruikt om ze te portretteren.
"Disney-schurken zijn iconisch omdat ze direct herkenbaar zijn als schurken", legt Expert in Disney & Animation Art Wouter Korst uit. “Ze hebben altijd iets duisters, hoe kleurrijk ze er ook uitzien. Ze zijn ook vaak extravagant, een karikatuur en grotesk in hun gedrag en hoe ze zijn getekend, in tegenstelling tot de meer bescheiden hoofdpersonen”.
Schurken waren net zo, zo niet meer, onvergetelijk als de helden zelf; grotendeels dankzij hun onderscheidende eigenschappen en meer dan levensgrote persoonlijkheden. In plaats van eenvoudige grillen van creativiteit en inspiratie, vertegenwoordigden deze eigenschappen echter een opzettelijke poging tot queer-codering.
Queer-codering is een mechanisme waarmee karakters als 'queer' worden geschreven door ze bepaalde attributen en kenmerken te geven, zonder ooit te vermelden dat ze LGBTQ+ zijn. In werkelijkheid vertegenwoordigen queer mensen een breed scala aan individuen, zonder vaste eigenschappen, die simpelweg niet voldoen aan heteronormatieve normen. Binnen Disney betekende dit grotendeels het gebruik van eigenschappen die niet als normatief werden beschouwd voor mannen of vrouwen of door mannelijkheid en vrouwelijkheid te overdrijven. Mannelijke personages kunnen make-up dragen, sluw en ijdel zijn, terwijl vrouwen bot, egoïstisch en volledig on-moederlijk kunnen zijn.
Neem Cruella de Vil. Hoewel ze direct onheilspellend is, is ze ook zeer theatraal waarmee haar personage bijna komisch overkomt. Haar voorliefde voor luxe mode, overdrijven, scherpe observaties en minachting voor het conventionele staan haaks op het welgestelde echtpaar Anita en Roger met de Dalmatiërs, algemeen beschouwd als de 'good guys'. Cruella is een 'schurk' in hart en nieren, uitsluitend geïnteresseerd in haar eigen luxe en gewin. Toch is ze ook een symbool van verschil. Ze is een succesvolle alleenstaande vrouw die kinderen haat, een bijna ongehoorde stem in de Amerikaanse massamedia en een reden waarom queer mensen haar in de loop der jaren hebben gewaardeerd. In Cruella de Vil zagen queer mensen meer van zichzelf vertegenwoordigd dan in de helden.
Cruella de Vil, altijd de angstaanjagende schurk.
In veel opzichten waren uitbeeldingen zoals die van Cruella even krachtig als dat ze ontmoedigend waren. Hoewel een schurk als Cruella iets vertegenwoordigde dat veel interessanter of ondermijnender was dan de conventionele, dertien-in-een-dozijn helden, wat was de reden dat Disney er voor koos alleen schurken als queer te coderen?
De Hays code
In de jaren '20 bestonden LGBTQ+ relaties wel degelijk op het scherm. Films zoals Wings (1927) - door velen beschouwd als een van de eerste grote films met een kus tussen twee mannen - en Morocco (1930) - beroemd om zijn kus tussen twee vrouwen - toonden aan dat Hollywood openstond voor een vorm van representatie, hoewel beide films te maken kregen met afwijzende en verontwaardigde reacties.
Een continue stroom van schandalen in Hollywood leidde echter tot een uitbarsting van controversie in de Verenigde Staten en een afrekening voor de filmindustrie. Hollywood werd lange tijd beschouwd als een broeinest van losbandig gedrag en invloed door religieuze groepen; en terwijl films een lijn (pre-code) van 'niet doen' en 'wees voorzichtig' volgden, wilde de conservatieve politieke elite meer beperkingen. Geconfronteerd met het vooruitzicht van externe censuur, kreeg Hollywood de kans om zelfcensuur te plegen door een lijst met richtlijnen te volgen die bekend staat als de Motion Picture Production Code; ook wel bekend als de Hays-code van William H. Hays, de president van de Motion Picture Producers and Distributors of America. Deze code, geïnspireerd op de pre-code van 1927, bevatte een lijst met onderwerpen die regelrecht verboden werden, uit angst dat ze bepaalde doelgroepen zouden beïnvloeden, en 'suggesties' van onderwerpen die konden worden getoond als er speciale aandacht aan werd besteed.
Ursula was een latere Disney-schurk die de kracht van extravagantie omarmde.
Terwijl onderwerpen als seksueel geweld en criminaliteit de lijst haalden, gold dit ook voor 'seksuele perversie'; de manier waarop de code homoseksualiteit, homoseksuele relaties en elke dynamiek die afweek van het traditionele gezin van vader, moeder en kinderen afwees. Dit betekende dat geen enkel personage als homoseksueel kon worden geclassificeerd - en als ze dat wel waren, werden ze gepresenteerd als een crimineel of ervoor gestraft.
Hoewel de Hays-code in de jaren '30 werd gecreëerd, was het verbod op films die elke vorm van homoseksualiteit presenteerden een van de meest schadelijke langetermijneffecten. Veel andere aspecten van de code begonnen minder belangrijk te worden, zoals prostitutie en misdaad, toen duidelijk werd hoeveel inkomsten deze illegale onderwerpen opleverden. Homoseksualiteit kreeg echter niet dezelfde bewegingsruimte en leidde ertoe dat filmmakers die LGBTQ+ personages wilden presenteren, vertrouwden op stereotypen om ze tot leven te brengen.
Queer zijn langs de lijnen
Als een van de meest succesvolle productiebedrijven in Amerika moesten Disney-films zich net als andere films onderwerpen aan de Hays-code. Hoewel ze al lang het traditionele liefdesverhaal en hun ideale hoofdpersonen verdedigden, creëerde Disney ook schurken als geen ander. In plaats van deze schurken simpelweg te fictionaliseren, keken ze naar echte mensen voor hun inspiratie.
"Wat typerend is, is dat Disney hun schurken heel vaak baseerde op echte, bestaande mensen", legt Wouter uit. "Het was niet alleen het uiterlijk, maar ook de persoonlijkheid van de persoon, hun manieren en soms zelfs hun werkelijke stem. Voor hun schurken lijken ze te hebben gezocht naar wat ze zouden definiëren als excentriekelingen, met vaak onconventionele kenmerken en gelaatstrekken die ze dan overdreven in de geanimeerde personages, zoals Hans Conried als Kapitein Haak. Scènes uit de animatiefilm werden door de acteur in de studio nagespeeld als levensechte referentie voor de tekenaars".
Het probleem hiermee was dat de studio vaak 'veronderstelde' queer mensen gebruikte als inspiratie voor de schurken. Omdat homoseksualiteit niet in een positief daglicht op het scherm kon worden gepresenteerd, vonden tekenaars en schrijvers een maas in de wet en gebruikten schurken als een kanaal voor het uitdrukken van queer. Elke Disney-fan herinnert zich misschien bepaalde overeenkomsten tussen de schurken van films: Britse accenten, flamboyantie, een obsessie met zelfbehoud, jeugdigheid en theatraliteit. Dit waren allemaal impliciete manieren om het queer-zijn en eigenschappen die de media in het publiek heeft ingebakken als 'queer' aan te duiden. In die tijd werd de kijker geleerd dat homoseksualiteit moest worden gezien als iets verkeerds en 'abnormaals', dus gebruikten filmstudio's stereotypen om in te spelen op het gebrek aan herkenbaarheid van schurken en hen als verschoppelingen neer te zetten.
Voor Disney begon het misschien wel met de Boze Koningin in Sneeuwwitje en de zeven dwergen ; waar tekenaars - geïnspireerd door actrices als Joan Crawford - zaken weergaven zoals haar emotieloze aard; een rol als een alleenstaande, oudere vrouw aan de macht; en onkarakteristieke, vrouwelijke fysieke eigenschappen zoals een diepe stem en sterke kaak die opzettelijk of niet, 'queerness' impliceerden. Ze was geen conventionele vrouw en kijkers in die tijd zouden dit hebben begrepen en haar als queer hebben herkend. Dat het belangrijkste ongenoegen van de Boze Koningin de schoonheid van Sneeuwwitje is, die ze probeert te stelen door verleiding - een klassieke methode die wordt gebruikt door queer-gecodeerde schurken - suggereerde alleen maar verder dat ze een bedreiging is voor de held en de norm. De film was zo populair bij het publiek dat Disney deze tactiek voor hun schurken bleef gebruiken in latere animatiefilms.
Hoewel Gastons ijdelheid een afgezaagd stereotype was, geïnspireerd door queer mannen, heeft zijn theatraliteit en flair ervoor gezorgd dat hij nog steeds populair is.
"Interessante voorbeelden van vermeende "queer coding" zijn de schurken die zijn gemaakt door de openlijk homoseksuele tekenaar Andreas Deja. Hoewel geen van deze schurken openlijk homoseksueel is, lijken ze maniertjes te hebben die impliceren dat ze dat wel zijn; zoals de verzorgd uitziende Jafar in Aladdin (1992), het slappe polsje van Scar in De Leeuwenkoning (1994) en de narcistische Gaston in Belle en het Beest (1991). Je kunt stellen dat deze weergave te cliché en stereotiep was. Waarom moesten ze allemaal schurken zijn? Tekenaars hadden in die tijd veel meer vrijheid met schurken dan met de hoofdpersonen, die nog meer werden beperkt door conventies, clichés, stereotypen en rollen gebaseerd op sekse".
Scar is een voorbeeld van de uitgesproken signalen die Disney gebruikte om queerness aan te geven.
Wetende dat veel van deze queer personages zijn gemaakt door een homoseksuele man is een belangrijke context om de weergaven minder te zien als een manier om queerness te demoniseren en meer als een manier om deze te eren. Wie kan Scar's gestage minachting voor iedereen om hem heen vergeten - "I'm surounded by idiots" - Gekke Madam Mikmak's opgetogen "Someone's sick - how lovely!" of Ursula's duivelse vreugde wanneer Ariël naar haar toe komt, smekend om hulp en ze lijzig zegt "My darling, that's what I do. That's what I liiii-ve for".
Ze waren baanbrekend vanwege de wijze waarop ze ondermijnend en lelijk waren, hoewel hun succes ook zijn keerzijde had voor queer mensen. Deze schurken waren zodanig populair dat het moeilijk was voor het publiek om queer mensen op een andere manier te herkennen dan als flamboyante en extravagante personen. Het is een erfenis die de moderne media nog steeds aan het afbreken is en geeft aan waarom een diverse weergave zo cruciaal is.
Waarom houden we wel degelijk van schurken?
Veel van deze schurken hebben legioenen fans achter zich staan, zelfs terwijl queerness overweldigend stereotiep en negatief werd afgebeeld. En toch is een groot deel van die fans queer.
Er zijn talloze argumenten waarom dit is, maar een voor de hand liggende is dat queer mensen geen vertegenwoordiging op het witte doek hadden. Het is geruststellend om een element van jezelf terug te zien, of je je nu wel of niet conformeerde aan stereotypen. De omstandigheden waarin ze zich bevonden waren zelfs nog herkenbaarder. De meeste schurken waren op de een of andere manier verschoppelingen, gemeden door hun familie of de maatschappij. Van Scar tot Maleficent tot Cruella de Vil, elk van hen waren eenzame spelers die bij de maatschappij probeerden te behoren. Hoewel meestal met kwade middelen, is er enige weerspiegeling van de queer-ervaring van iemand die probeert zich aan te passen die waarschijnlijk herkenbaar was bij het queer publiek.
Iedereen houdt van een schurk. En Jafar.
Maar naast queer fans is er iets waar iedereen van houdt bij deze schurken. Namelijk hun vrijheid om precies uit te drukken wie ze zijn, zegt Wouter.
"Als je naar alle klassieke Disney-schurken kijkt, zijn de meeste van hen compromisloos slecht. Er is absoluut niets goeds aan hen. En daarom zijn ze niet gebonden aan conventionele normen van schoonheid of gedrag, ze hoeven zich nergens voor te verantwoorden. Omdat ze toch slecht zijn, zijn ze vrij. Ze spreken de schaduwkant in ons allemaal aan. Ik denk dat we allemaal tot op zekere hoogte die drang herkennen om de regels te overtreden of ons te misdragen. In ons dagelijks leven worstelen we met de complexiteit van wat goed of slecht is, maar omdat Disney-schurken zo duidelijk slecht zijn, is het heel veilig om ze leuk te vinden. Ik denk dat die donkere kant, die vrijheid in combinatie met die veiligheid, de reden is waarom we ons tot hen aangetrokken voelen".
Spiegeltje, spiegeltje aan de wand, wie is de mooiste van het land?
Disney-schurken geven ons een middel om ons uit te drukken. Ze spelen in op de aarzeling die veel mensen hebben om te onderzoeken wie ze werkelijk zijn. Deze schurken spelen hun personages en genieten van hoe overdreven ze zijn; Cruella gedijt in kwaadaardig zijn zoals Scar gedijt in nukkig zijn - en we houden van hen beiden. Hoewel de Disney-hoofdpersonen van nu wat veelzijdiger zijn en minder beïnvloed door queer-codes, is de blijvende erfenis van onze favoriete Disney-schurken de reddingsboei die ze aan het queer-publiek gaven toen zij niemand hadden om zich tot te wenden. En ondanks al hun tekortkomingen en overdrijvingen bewezen ze één ding: als je niet altijd goed kunt zijn, word je tenminste wel altijd herinnerd.
____________________
Vier alles wat met Disney en Pride te maken heeft in onze wekelijkse veilingen. Of registreer je als verkoper als je merchandise hebt om te delen.
Ontdek meer Disney | Film Memorabilia | Strips | Speelgoed
Deze artikelen vind je misschien ook interessant:
Gay Bob en Earring Magic Ken: een korte geschiedenis van gay poppen
De gruwelijke verhalen achter jouw favoriete Disney sprookjes