Door Tom Flanagan | 24 juni 2022
In de afgelopen eeuw werden afbeeldingen van homoseksualiteit en andersgeaarden als taboe gezien en zelfs gecensureerd vanuit kunstvormen, zoals film. Maar honderden jaren eerder waren relaties tussen mensen van hetzelfde geslacht gangbaar en vaak geïllustreerd in de kunst. Homoseksualiteit werd meer genormaliseerd - als uitingen ervan in die tijd de moderne samenleving ongemakkelijk zouden maken - en was een manier om zowel macht als schoonheid te laten zien. Met de hulp van Expert in Archeologie Ruth Garrido Vila en Expert in Klassieke KunstValérie Lewis, hebben we de legendarische geschiedenis van andersgeaarden in de oudheid opgegraven door middel van klassieke kunst.
Volgens de oude Griekse mythologie zou er eens een jongen hebben geleefd wiens schoonheid alle anderen overtrof. Hij was geen god, maar een sterveling. En zijn naam was Ganymedes.
Hij was echter niet alleen mooi in sterfelijke ogen: de goden vonden hem net zo aantrekkelijk. Zozeer zelfs dat Zeus - de god van de hemel en de vader van alle goden - in een vlaag van verlangen besloot dat hij hem voor zichzelf wilde hebben. Vermomd als een adelaar, ontvoerde Zeus Ganymedes en stal hem naar de hemel; waar Ganymedes eeuwige jeugd werd verleend en voor altijd als schenker van de goden van Olympus zou dienen, evenals de persoonlijke schenker en vermeende minnaar van Zeus.
Het verhaal van Ganymedes is opnieuw verteld in oude Griekse verhalen en afgebeeld in de kunst van die tijd. Hoewel Ganymedes ook de inspiratie was voor het astrologische teken Waterman - de schenker - is zijn naam in de oudheid synoniem geworden met homoseksualiteit.
De relatie van Ganymedes met Zeus werd geïmpliceerd als seksueel gebaseerd op de problematische en beruchte reputatie van Zeus als agressor en verkrachter. En het verhaal van Ganymedes - aangezien het betrekking heeft op zijn jeugd en het leeftijdsverschil tussen hemzelf en Zeus - is een van de vele voorbeelden van wat oude Atheners verwachtten van homoseksuele relaties en een verhaal dat kunstenaars door de jaren heen heeft geïnspireerd.
Homoseksualiteit in de klassieke wereld
Terwijl de ouden open waren over homoseksualiteit, signaleren afbeeldingen zoals het verhaal van Ganymedes en Zeus een ongemakkelijke normaliteit waarin relaties van homoseksuele aard werden gepresenteerd.
“In tegenstelling tot wat veel mensen denken, was de mentaliteit van de oude culturen over homoseksuele relaties en seks in het algemeen opener dan tegenwoordig”, legt expert in archeologie Ruth Garrido Vila uit. “Het hebben van homoseksuele ontmoetingen was iets wat acceptabel was in het oude Griekenland en Rome, maar alleen tussen mannen en specifiek met jonge jongens, wat werd gezien als een symbool van mannelijke macht. Er waren echter regels, zo mochten Romeinse mannelijke burgers niet seksueel worden gepenetreerd”.
Een rigoureus academisch debat rond pederastie - om de oude relaties tussen mannen en jongere jongens te beschrijven - is gevoerd door academici, die dit zowel als een erkende sociale uitwisseling als een fysieke uitwisseling karakteriseren, terwijl ze erkennen dat deze dynamiek op gespannen voet staat met de hedendaagse waarden. Toch laat de meeste kunst die de tand des tijds heeft doorstaan dit soort relaties zien.
Een oude Griekse kylix-een drinkbeker die wordt gebruikt voor feesten en ceremonies- tentoongesteld in het Metropolitan Museum of Art in New York, toont een symposium of feest, waar een man en een jonge jongen dicht bij elkaar zitten, waarbij hun nabijheid in meer dan alleen de ruimte geïmpliceerd wordt. Een andere meer grafische illustratie is die gevonden op een amfora tentoongesteld in The British Museum. Hier worden mannen getoond die naakt zijn, opgewonden en proberen gemeenschap met elkaar te hebben, terwijl twee mannen aan weerszijden van het ontwerp opgejaagde dieren vasthouden die bedoeld zijn als liefdesgeschenken voor de jongere partners, die ook zijn afgebeeld.
Mannen leken overal mee weg te komen, maar dat geldt niet voor vrouwen, zegt Ruth. “Seks tussen twee vrouwen werd afgekeurd. Het gebeurde, maar het werd op zijn best met minachting en in het slechtste geval taboe beschouwd. Er is niet veel over geschreven, maar in het oude Griekenland vinden we een uitzondering in Sappho van Lesbos. De gedichten van Sappho, die leefde tussen de 7e en 6e eeuw voor Christus genoot eeuwenlang een enorme populariteit in heel Griekenland. Ze schreef meestal huwelijkshymnes, maar ze was het meest bekend om de verzen die ze opdroeg aan de vrouwen op wie ze verliefd werd”.
Volgens Deborah Kamen in "Naturalized Desires and the Metamorphosis of Iphis" waren afbeeldingen van vrouwelijke liefde zo zeldzaam dat er slechts één voorbeeld hiervan overblijft, niet alleen in de Griekse mythologie maar in de hele klassieke literatuur: het verhaal van Iphis en Ianthe, genomen uit de Metamorfosen van Ovidius. “Het verhaal gaat over Iphis, geboren als meisje maar als jongen opgevoed door haar moeder om haar te beschermen tegen haar vader, die verliefd wordt op een ander meisje genaamd Ianthe'', zegt expert in klassieke kunst Valérie Lewis. “De twee worden verliefd en zijn verloofd, maar de moeder, uit angst dat het biologische geslacht van haar dochter wordt onthuld, gaat naar de godin Isis, biddend voor een oplossing. Isis, ontroerd door de smeekbeden van de moeder, transformeert Iphis van een meisje in een jongen”. Ongebruikelijk voor Ovidius, het is ook een van de verhalen met een gelukkig einde, waarbij Iphis en Ianthe uiteindelijk trouwen.
De ongelijkheid tussen mannelijke en vrouwelijke homoseksualiteit onthult het gecompliceerde gebied waarmee historici moeten werken bij het begrijpen van maatschappelijke opvattingen over homoseksualiteit in die tijd. Maar over het algemeen werd homoseksualiteit als normaal beschouwd, veel meer dan in de vorige eeuw, legt Ruth uit.
“In het oude Griekenland werd het afbeelden van naakte atletische lichamen als iets moois beschouwd. De bedoeling van deze voorstellingen was niet om een boodschap uit te dragen, maar eerder om een symbool van macht en wat als goede smaak in decoratie werd beschouwd. Als je teruggaat naar het oude Latijn, waren er geen woorden voor "homo" of "homoseksueel", dus er was niets "afwijkends" aan het uitbeelden van dit soort relaties. Van Romeinse mannen werd verwacht dat ze zowel mannelijke als vrouwelijke sekspartners hadden. In feite werd keizer Claudius door historicus Suetonius bekritiseerd omdat hij "extreme lust bij vrouwen liet zien, en gebrek aan ervaring bij mannen". De Romeinen waren geschokt dat hun keizer Claudius geen smaak had voor mannen en liever uitsluitend met vrouwen sliep”.
De erfenis van queer art
Terwijl de Ouden een tolerantie ten aanzien van homoseksualiteit lieten zien en dit gemakkelijk in de kunst afbeeldden, betekende een veranderende houding en het begin van religie dat latere samenlevingen ervoor kozen om bewijs van relaties tussen personen van hetzelfde geslacht te censureren.
"Veel hiervan was te danken aan de rol en opkomst van religie, die seks als een soort taboe zag dat alleen bedoeld was om kinderen te krijgen en nooit alleen om plezier te hebben", legt Ruth uit. “Van de middeleeuwen tot de vorige eeuw zijn veel van deze afbeeldingen verborgen omdat ze als pervers werden beschouwd en dit gebeurt nog steeds op plaatsen over de hele wereld. Als je er echt over nadenkt, zijn we tegenwoordig waarschijnlijk nog steeds minder tolerant ten opzichte van homoseksualiteit/queer-relaties dan mensen 2000-2500 jaar geleden waren”.
Enkele van de meest afgezaagde en schadelijke stereotypen rond homoseksualiteit - zoals de predicatie met jeugd en de perceptie dat kinderen moeten worden afgeschermd van het leren over relaties tussen personen van hetzelfde geslacht - zijn helaas geïnspireerd door de antieke wereld en misbruikt door conservatieve instellingen. In veel opzichten kunnen we echter nog steeds een voorbeeld - maar niet alle - nemen aan hoe oude beschavingen seksualiteit in het algemeen benaderden, legt Valerie uit.
“Wat belangrijk is om te begrijpen in de geschiedenis is dat niets echt statisch is. Het voorbeeld van de oude Grieken die hun jongens opvoedden door ze een paar jaar aan oudere mannen te koppelen om hen de kneepjes van het leven te leren, zowel intellectueel als seksueel, en het gevierde driegendersysteem met Muxe in de pre-Spaanse Zapoteekse cultuur zijn slechts een een paar gevallen die een enorm ander geslacht en seksualiteit laten zien, werden gezien en ervaren versus in de moderne samenleving. Oude kunstwerken zijn tijdcapsules die de tijdgeest van die tijd laten zien en inzicht geven in werelden, gedachten en overtuigingen die in de loop van de tijd verloren zijn gegaan of zijn veranderd”.
Uiteindelijk is queer art een erfenis en een venster op een tijd waar we nog steeds van leren. "Afbeeldingen van relaties van hetzelfde geslacht in klassieke kunstwerken, hoewel niet overdreven vaak, zijn niettemin belangrijke historische bewijzen dat seksualiteit nooit volledig heteroseksueel is geweest en dat gender niet altijd binair was. Vreemde mensen en relaties, ondanks dat er op werd neergekeken en onderdrukt, zijn nooit opgehouden te bestaan. Het feit dat oude verhalen en klassieke kunstwerken vertellen over genderfluïditeit en andersgeaarde mensen is een belangrijke herinnering aan de kracht en het uithoudingsvermogen van de lhbti-gemeenschap. En dat verschil werd ooit gevierd – en op een dag zal dat weer zo zijn”.
____________________
Duik diep in het queer verleden in onze Archeologie and Klassieke Kunst veilingen. Of registreer je als verkoper.
Ontdek meer Archeologie | Klassieke kunst
Deze artikelen vind je misschien ook interessant:
Over de drinkcultuur van de oude Grieken
De blijvende erfenis van queer-verwijzingen van Disney
Wat is klassieke kunst?