Ένα ξύλινο γλυπτό. - Fon - Μπενίν (χωρίς τιμή ασφαλείας)

Μια γλυπτική του Fon Crucifix, Νότια-Δυτική Βενεζουέλα. Σημάδια τελετουργικής χρήσης και ηλικίας.

Οι γλυπτές μορφές crucifix των Fon είναι συγκερασμένα θρησκευτικά αντικείμενα που δημιουργούνται από τον λαό Fon της Δημοκρατίας του Μπενίν, παλαιότερα Βασίλειο του Dahomey. Αυτές οι γλυπτές μορφές αντιπροσωπεύουν ένα συνέλιξη χριστιανικής εικονογραφίας και κοσμολογίας της θρησκείας των Fon, συχνά προκύπτουν από τις πολύπλοκες ιστορικές διαδικασίες αποικιοκρατίας, επιρροής από ιεραποστόλους και αυτόχθονης επανερμηνείας εισαγόμενων συμβόλων. Αν και εξωτερικά μοιάζουν με τον χριστιανικό σταυρό, τα crucifix των Fon είναι ενσωματωμένα με τοπικές πνευματικές σημασίες και συχνά χρησιμοποιούνται σε πλαίσια που απέχουν πολύ από την χριστιανική λατρευτική πρακτική.

Η εισαγωγή του χριστιανικού συμβολισμού στην περιοχή των Fon άρχισε σοβαρά κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, ιδιαίτερα με την επέκταση της ευρωπαϊκής αποστολικής δραστηριότητας και του εμπορίου κατά μήκος της δυτικής ακτής της Αφρικής. Ο σταυρός, αρχικά ένα ξένο σύμβολο, ενσωματώθηκε στα κοσμολογικά συστήματα των Fon μέσω μιας διαδικασίας θρησκευτικής και οπτικής μετάφρασης. Στην μεταφυσική των Fon, οι διασταυρώσεις—που συμβολίζονται από τη διασταύρωση κάθετων και οριζόντιων αξόνων—είναι μια ισχυρή πνευματική μεταφορά, συχνά συνδεδεμένη με το θεό Legba, μια μορφή τρελού και ενδιάμεσου που κυβερνά την επικοινωνία μεταξύ των επίγειων και θεϊκών πεδίων. Το σταυροειδές σχήμα, επομένως, αντηχούσε με προϋπάρχοντα τοπικά σύμβολα και επαναπροσδιορίστηκε με τρόπους που διατήρησαν τις χριστιανικές συσχετίσεις, ενώ επεκτάθηκαν στη θεολογία του Vodun.

Οι crucifixes συνήθως κατασκευάζονται από σίδηρο ή χαλκό, καμωμένοι από τοπικούς σιδηρουργούς που κατέχουν σεβαστή θέση στην κοινωνία λόγω του ελέγχου τους πάνω σε μεταμορφωτικές τεχνολογίες και ιερά υλικά. Οι μορφές σε αυτούς τους σταυρούς μπορεί να μοιάζουν με τον Ευρωπαϊκό Χριστό, αλλά συχνά είναι αφαιρετικές ή στιλιζαρισμένες σύμφωνα με το τοπικό αισθητικό πρότυπο. Τα χέρια μπορεί να είναι δυσανάλογα μακριά, ο κορμός απεικονίζεται ως συμπαγής μάζα, και το κεφάλι μεγαλύτερο ή μακρύτερο—χαρακτηριστικά που δεν αποσκοπούν στην αναπαράσταση της ανατομικής πραγματικότητας, αλλά στην κωδικοποίηση πνευματικής δύναμης και συμβολικού βάρους.

Αυτά τα αντικείμενα συχνά δεν έχουν θρησκευτικό χαρακτήρα με την χριστιανική έννοια. Αντίθετα, λειτουργούν ως φυλαχτά, τάλισμαν ή τελετουργικά εργαλεία μέσα στην θρησκευτική πρακτική του Vodun. Μπορεί να χρησιμοποιούνται σε θεραπευτικές τελετές, να τοποθετούνται σε βωμούς ή να φέρουνται από άτομα για προστασία ή ενδυνάμωση. Η παρουσία τους σε οικιακούς και δημόσιους ιερούς χώρους αντικατοπτρίζει ένα ευρύτερο μοτίβο πολιτισμικής προσαρμογής, όπου οι χριστιανικές μορφές επαναπλαισιώνονται ώστε να υπηρετούν τοπικούς κοσμολογικούς σκοπούς. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η εικόνα του σταυρού μπορεί να συγχωνεύεται με απεικονίσεις τοπικών θεοτήτων ή προγόνων, ενισχύοντας τη διαστρωματωμένη, πολυμορφική φύση της θρησκευτικής έκφρασης των Fon.

Επιστήμονες όπως η Suzanne Preston Blier έχουν υποστηρίξει ότι τέτοιες συγκρητιστικές μορφές δεν πρέπει να θεωρούνται παραγόμενες ή διαφθαρμένες εκδοχές της χριστιανικής τέχνης, αλλά ως αποδείξεις δυναμικής πολιτισμικής διαπραγμάτευσης και οπτικής καινοτομίας. Αυτά τα έργα αποτελούν εμβληματικά παραδείγματα του τρόπου με τον οποίο οι αφρικανικές κοινωνίες έχουν ιστορικά ανταποκριθεί σε ξένες θρησκευτικές επιβολές — όχι με παθητική αποδοχή, αλλά μέσω διαδικασιών επιλογής, αντίστασης και επανερμηνείας.

Στο πλαίσιο των συλλογών των δυτικών μουσείων, οι σταυροί Fon συχνά καταγράφονται είτε ως «Αφρικανική χριστιανική τέχνη» είτε, λιγότερο ακριβώς, ως αποδείξεις μεταστροφής. Τέτοιες ερμηνείες συχνά παραβλέπουν τα τοπικά θεολογικά συστήματα στα οποία εντάσσονται αυτά τα αντικείμενα και την ενεργό συμμετοχή των Αφρικανών τεχνιτών και πιστών στη διαμόρφωση των οπτικών και πνευματικών τους νοημάτων.

Αναφορές:

Suzanne Preston Blier, African Vodun: Art, Psychology, and Power (Chicago: University of Chicago Press, 1995).

Edna G. Bay, Σύζυγοι του Λεοπάρδαλη: Φύλο, Πολιτική και Πολιτισμός στο Βασίλειο του Dahomey (Charlottesville: University Press of Virginia, 1998).

Ρόμπερτ Φάρις Τόμπσον, Φλας του Πνεύματος: Αφρικανική και Αφροαμερικανική Τέχνη και Φιλοσοφία (Νέα Υόρκη: Random House, 1983).

John Pemberton, “Crosses in Africa,” African Arts 18, no. 4 (1985): 68–69.